"Simple methods to quit smoking from today"

Quitting smoking is one of the best things you can do for your health. Smoking is a major cause of many serious health problems, including heart disease, lung cancer, and chronic obstructive pulmonary disease (COPD). Here are some steps you can take to help you quit smoking:

Set a quit date: Choose a specific date to stop smoking and make a plan for how you will handle cravings and triggers that may tempt you to smoke.

Get support: Tell your friends and family about your plan to quit and ask for their support. Consider joining a support group or seeking the help of a healthcare professional, such as a doctor or a trained counselor.

Find alternative ways to cope with stress and cravings: Some people find it helpful to try activities such as exercise, deep breathing, or meditation to help them cope with cravings and stress.

Consider using nicotine replacement therapy: Nicotine replacement therapy (NRT) products, such as gum, patches, or lozenges, can help reduce withdrawal symptoms and cravings.

Use medications to help you quit: There are several prescription medications that can help you quit smoking. These medications work by reducing cravings and withdrawal symptoms.

Be patient and persistent: Quitting smoking is not easy, and it may take several attempts before you are successful. If you slip up, don't give up. Instead, try again and remember that every day you don't smoke is a day of improved health.

I hope these tips are helpful. Remember, quitting smoking is one of the best things you can do for your health. If you are struggling to quit, don't be afraid to seek help from a healthcare professional or a support group.

"Cholesterol within range good for health, beyond the range could be FATAL"

Cholesterol is an important substance that is produced by the liver and is found in all cells of the body. It is used to make hormones, vitamin D, and bile acids, which help to digest fat. 

There are two main types of cholesterol: low-density lipoprotein (LDL) cholesterol, sometimes called "bad" cholesterol, and high-density lipoprotein (HDL) cholesterol, sometimes called "good" cholesterol. LDL cholesterol can contribute to the buildup of plaque in your arteries, while HDL cholesterol helps to remove cholesterol from your arteries. Having high levels of LDL cholesterol and low levels of HDL cholesterol can increase your risk of heart disease.

High cholesterol is a risk factor for several serious health conditions, including:

Heart disease: High levels of cholesterol can build up on the walls of your arteries and form plaque, which can narrow your arteries and increase your risk of heart attack and stroke.

Angina: This is chest pain that occurs when the blood flow to your heart is reduced. It can be a symptom of heart disease.

Heart attack: Due to complete blockage of the heart blood supply. Click here for symptoms

Peripheral artery disease: This is a condition that occurs when the arteries in your legs become narrowed or blocked, reducing blood flow to your legs.

Aortic stenosis: This is a narrowing of the aortic valve (the main valve that pushes blood from the heart to the body) in the heart, which can cause heart problems.

Atherosclerosis: This is a condition in which the arteries become hardened and narrowed due to the buildup of plaque.

Stroke (Paralysis): This occurs when the blood flow to a part of the brain is disrupted. This can be caused by a blockage in a blood vessel or by a blood clot that travels to the brain from another part of the body.

There are several lifestyle changes you can make to help reduce your cholesterol levels:

Eat a healthy diet: This includes choosing foods that are low in saturated and trans fats, such as fruits, vegetables, whole grains, lean proteins, and healthy fats like olive oil and avocado.

Get regular physical activity: Aim for at least 30 minutes of moderate-intensity exercises, such as brisk walking, on most days of the week.

Lose excess weight: If you are overweight or obese, losing weight can help lower your cholesterol levels.

Quit smoking: Smoking damages the walls of your arteries, which can contribute to the buildup of plaque and increase your risk of heart disease.

Limit your alcohol intake: Excess alcohol consumption can raise your cholesterol levels and increase your risk of heart disease.

If the cholesterol level has not decreased by the above-mentioned lifestyle modification then the physician will prescribe medication like statins, and others that work by blocking the production of cholesterol in the liver, and other types of cholesterol-lowering medications.

It's important to have your cholesterol levels checked regularly and to work with your healthcare provider to manage your cholesterol if it is too high.

By Dr. Rakesh Pariyar

"Your lovely grandfather might have suffered from Alzheimer's disease !!!

Alzheimer's disease is a progressive brain disorder that damages and eventually destroys brain cells, leading to memory loss, cognitive decline, and other symptoms. It is the most common cause of dementia in older adults.

The symptoms of Alzheimer's disease tend to develop slowly and get worse over time. Early symptoms may include:

• Memory loss, particularly of recent events or conversations

• Difficulty with familiar tasks, such as getting dressed or cooking a meal

• Confusion about time and place

• Struggling to follow a conversation or plan

• Difficulty with language, such as forgetting words or using the wrong words

• Misplacing things or losing the ability to retrace steps

• Decreased judgment or decision-making ability

• Changes in mood or personality

As the disease progresses, symptoms may become more severe and may include:

• Severe memory loss, including the inability to remember personal information or significant events

• Difficulty with communication and language

• Loss of motivation and self-care

• Disorientation and confusion, even in familiar surroundings

• Difficulty with mobility and movement

• Behavioral changes, such as agitation or aggression

• Loss of consciousness

It is important to note that these symptoms can also be caused by other conditions, and a proper diagnosis can only be made by a healthcare provider. If you or a loved one are experiencing these symptoms, it is important to speak with a healthcare provider for further evaluation and treatment

"How can we predict, we might have heart attack - Alert''

Dr. Rakesh Pariyar

"If you have the following symptoms, it's an emergency." 🚑

Chest pain or discomfort: This may feel like a tight, heavy, or crushing sensation (>20 min duration) in the center or left side of the chest. 

Shortness of breath: You may feel out of breath, even when you are not physically active.

Nausea: You may feel sick to your stomach or vomit.

Lightheadedness or faintness: You may feel dizzy or lightheaded, or you may actually faint.

Sweating: You may break out in a cold sweat, even if you are not hot or physically active.

Pain in other parts of the body: You may feel pain or discomfort in your neck, jaw, arms, back, or stomach.

It is important to note that not everyone experiences all of these symptoms, and some people may have no symptoms at all. If you think you or someone else may be having a heart attack, it is important to seek medical attention immediately. Do not wait to see if the symptoms go away on their own. Prompt treatment can help prevent serious complications.

**Alert !!! it is a medical emergency**

"Ways to reduce anxiety during exam"

Dr. Rakesh Pariyar

MBBS

Exams can be a source of stress and anxiety for many people. Here are some tips that may help you reduce anxiety during exam time:

Plan ahead: Make a study schedule and stick to it. This can help you feel more in control and give you a sense of accomplishment as you check off each task.

Get enough sleep: Sleep is important for both physical and mental health. Try to get enough sleep the night before an exam so that you are well-rested and able to concentrate.

Exercise: Regular physical activity can help reduce stress and improve your mood. Take breaks from studying to go for a walk or do some other form of exercise.

Practice relaxation techniques: Deep breathing, progressive muscle relaxation, and meditation are all techniques that can help you relax and manage stress.

Seek support: Talk to friends, family, or a counselor if you are feeling overwhelmed. It can be helpful to have someone to talk to and share your concerns with.

Be positive: Try to stay positive and focus on the things you have done well rather than dwelling on mistakes.

Manage your time: Try to avoid leaving things to the last minute and try to manage your time effectively.

Take care of yourself: Make sure you are eating well, getting enough sleep, and taking breaks from studying. It is important to take care of your physical and mental health during exam time.

**Note: If all the above mentioned measures did not help you you may require medical help

For medical help, you can email me

कोभिड १९ खोप सम्बन्धि आम मानिसका जिज्ञासा र समाधान

 डा. राकेश परियार

                                                 

नेपालमा कोरोना भाइरस विरुद्धको खोप आउने क्रम बढ्दै गएको छ । हालसम्म अनुदान, खरिद र कोभ्याक्स अन्तर्गत गरेर ६५ लाख ८२ हजार ८५० डोज खोप नेपाल भित्रिएको छ भने ६४ लाख डोज खोप केही दिनमा नै भित्रिने स्वास्थ्य तथा जनसंख्या मन्त्रालयले जनाएको छ ।  

हालसम्म नेपालमा २७ लाख बढीले कोरोना विरुद्ध खोपको पहिलो मात्रा लगाएका छन् । २७ लाख ६५ हजार ७०९ जनाले कोभिसिल्ड र भेरोसेल खोपको पहिलो मात्रा लगाएको मन्त्रालयले जनाएको छ । हालसम्म ११ लाख २० हजार २८२ जनाले दुबै डोज खोप लगाएका छन् । 

पक्कै पनि कोरोना रोकथामको लागि अब हामि संग तिन वटा बिकल्प मात्र बाकि छन् । ति हुन् पहिलो भ्याक्सिन दोस्रो भ्याक्सिन र तेस्रो पनि भ्याक्सिन अथवा भ्याक्सिन निरपेक्ष हो भने अरु सापेक्ष हुन् । भ्याक्सिन गाँउ गाउँमा पुग्न थाले पछि हामिले लगाउने भ्याक्सिन कस्तो खाले हो, प्रभावकारिता कति छ, कति पटक लगाउनु पर्ने, असरहरु के के हुन्, कस्ता ब्यक्तिले लगाउन हुने तथा कस्ता ब्यक्तिले लगाउन नहुने भन्ने प्रश्नहरु आम मानिसका मनमा उब्जिएका छन् । यो लेख अन्र्तगत यि सबै प्रश्नहरुको उत्तर दिने कोशिस गर्ने छु । 

कोभिड १९ खोपको सामान्य जानकारी 

यो खोपको मात्रा ०.५ मिलि हो र कोभिसिल्ड र भेरोसेल खोप दुई पटक लगाइन्छ भने जोन्सन एंड जोन्सन खोप एक पटक मात्रै लगाईन्छ । 

कोभिसिल्ड खोपको प्रभावकारिता ७०% भेरोसेल खोपको प्रभावकारिता ७९% रहेको छ भने जोन्सन एंड जोन्सन खोपको प्रभावकारिता ६६% रहेको बिभिन्न अध्ययनले देखाएको छ । 

यो खोपहरु १८ बर्ष देखि माथि उमेर समुह भित्रको नागरिकहरुले लगाउन मिल्छ भने १३ देखि १८ बर्ष सम्मको उमेर समुह भित्रका बालबच्चा हरुको लागि फाईजर खोप ल्याउने तैयारी भई रहेको स्वास्थ्य तथा जनसंख्या मन्त्रालयले जनाएको छ । 

यो खोप लियपछि केहि ब्यक्तिहरुमा पुन संक्रमण हुन त सक्छ तर खोप लिई सके पछाडि कोरोना संक्रमण भयता पनि गम्भिर बिरामि पर्ने सम्भावना निकै कम हुन्छ । पुर्ण रुपले सुरक्षित हुन पहिलो मात्रा लगायपछि दोस्रो मात्रा पनि लगाउनै पर्दछ । 

कोभिसिल्ड खोपको पहिलो डोज लगायको  लगायको ८ देखि १२ हप्ता पछि दोस्रो डोज लगाउनु पर्दछ, भेरोसेल खोपको पहिलो डोज लगायको ४ हप्ता पछि दोस्रो डोज लगाउनु पर्दछ भने जोन्सन एंड जोन्सन खोपको पहिलो डोज मात्र लगाय पुग्छ । पहिलो खोपको डोज जुन नाम वा कम्पनिको लगायको छ दोस्रो डोज पनि उहि नाम वा कम्पनिको लगाउनु आबश्यक हुन्छ यसको मतलब यदि पहिलो डोज कोभिसिल्ड लगायको छ भने दोस्रो डोज भेरोसेल लगाएर कुनै अर्थ रहदैन कोभिसिल्ड नै लगाउनु पर्छ । 

कोभिड १९ खोप लगाउन हुने अबस्थाहरु

१. मुटु रोग श्वासप्रश्वास सम्बन्धि समस्या मधुमेह शिकलशेल जस्ता समस्या भयका बिरामिलाई कोभिड संक्रमण हुने सम्भावना बढि हुने भयकाले खोप लिनु झनै अनिवार्य हुन्छ । 

२. रगत पातलो बनाउने औषधि, क्यान्सर सम्बन्धि औषधि लगायत अन्य औषधि सेवन गरेका बिरामिहरुले समेत यि खोप लगाउन मिल्छ । 

३. महिनावारी भएको समयमा, गर्भवति महिला, गर्भवति हुन प्लान गरेका महिला तथा स्तनपान गराई रहेका महिलाहरुलाई समेत यो खोप लगाउन मिल्छ

 

कोभिड १९ खोप दिन नहुने अवस्था 

१. १८ बर्ष भन्दा कम उमेरका व्यक्ति कोभिसिल्ड, भेरोसेल र जोन्सन एंड जोन्सन खोपको हकमा भने १३ बर्ष भन्दा कम उमेरका व्यक्ति फाईजर खोपको हकमा । 

२. छारे रोग ९भ्उष्भिउकथ०, न्गष्ििष्बल( द्यबचचभ क्थलमचयmभ जस्ता मस्तिष्क सम्बन्धी रोग भएको व्यक्ति 

३. क्ष्mmगलयनयिदगष्लि र ःयलअयिलब िबलतष्दयमथर अयखबभिकअभलत उबिकmब लिएको  व्यक्ति तर यस प्रकारको थेरापि लिएको व्यक्तिले  ३० दिन पछि  यो खोप  लगाउन मिल्छ । 

४. हाल कोभिड – १९ संक्रमण भएको तर संक्रमण  मुक्त भएको  ३० दिन पछि भने खोपको तालिका अनुसार लगाउन मिल्छ ।

५. यो खोपको पहिलो मात्रा लगाएपछि एनाफाइलेक्सिस प्रतिकृया भएको 

६. कुनै पनि कारणले गम्भिर विरामी भएको वा उच्च ज्वरो भएको तर यस प्रकारको  अवस्था निको भएपछि यो खोप लगाउन मिल्छ ।

कोभिड १९ खोप लगाएपछि हुन सक्ने अवाञ्छित घटनाहरु

क) सामान्य असरहरु

१. खोप लगाएको  ठाउँमा  दुख्ने, सुन्निने, चिलाउने, केहि रातो हुने

२. टाउको दुख्ने,जीउ दुख्ने र ज्वरो आउने

३. मांशपेशीहरु दुख्ने र जोर्नीहरु दुख्ने 

४. थकाइ लाग्ने , आलस्य लाग्ने, कमजोरी भएको महसुस हुने र रिङ्गटा लाग्ने

५. भोक नलाग्ने, वाकवाकी लाग्ने र वान्ता हुने 

मथिका समस्याहरु समाधान गर्नको लागी १ ग्राम पारासिटामोल प्रयोग गर्न सकिन्छ भने  सामान्य लक्षणहरु १–२ दिनपछि आफै ठिक भएर जान्छन् त्यसैले आत्ति हाल्नु पर्ने आबश्यक रहदैन । 

ख) गम्भिर असरहरु

१. गम्भिर किसिमका असरहरु हुदैनन् तर विरलै देखिने एलर्जी वा एनाफाइलेक्सिस प्रतिकृया हुनसक्छ । यस प्रकारको असर खोप लगाएको ५ मिनेट देखि आधा घन्टा भित्र हुन सक्छ । 

तर खोप सेन्टरहरुमा खोप लगाउने हरुको भिड निकै चिन्ताजनक छ भने पछिल्ला दिनहरुमा कोरोना संक्रमण पुन उकालो लाग्ने क्रममा छ । यसका लागि नेपाल सरकारले खोपकेन्द्रहरु थप गरि भिड ब्यबस्थापन गर्नु अत्यन्तै आबश्यक छ भने खोप लगाउने हरु समेत सामाजिक दुरि कायम गरि लाईन बस्ने, मास्कको प्रयोग गर्ने, नियमित हात धुने तथा स्यानिटाइजरको प्रयोग गर्ने, भिडभाड नगर्ने जस्ता आचरण पालना गर्नुृ निकै अनिर्वाय छ । स्वास्थ्य नागरिकको नेैसर्गिक अधिकार, पुर्ण खोप नेपाल कोभिड १९ स्वयं सेवाको ९ऋख्क्० सरोकार । 

डा. केसीले भगवानका किंवदन्तीहरूलाई जितेका छन्

डा. राकेश परियार

मंगलबार, कात्तिक ४, २०७७

साधारण शब्दमा सत्याग्रह ‘सत्य’ र ‘आग्रह’को मेल हो । यसको अर्थ सत्यमा दृढ रहेर अन्याय, अत्याचार तथा शोषणको विरोध गर्नु भन्ने हुन्छ । गान्धीले सत्याग्रहको प्रथम प्रयोग दक्षिण अफ्रिकामा गरेका थिए, जसलाई उनले निष्क्रिय प्रतिरोधको नाम दिएका थिए भने सन् १९१७ मा चम्पारण सत्याग्रह नामक पहिलो सत्याग्रह गरेका थिए, जुन इस्ट–इन्डिया ब्रिटिस उपनिवेशको विद्रोहको एक महत्त्वपूर्ण परिघटना थियो ।

‘हिन्दु स्वराज’ नामक पुस्तकमा गान्धीले यसलाई ‘आत्मको बल’ भनी परिभाषित गरेका छन् । त्यस्तै एनके बोसले यसलाई अहिंस्रक तरिकाद्वारा युद्ध सञ्चालन गर्ने तरिका भनेर प्रस्ट्याएका छन् । राजनीतिक शब्दावलीमा आफ्नो सत्यपूर्ण मागहरू शान्तिपूर्ण तरिकाद्वारा सम्झाउने र मनाउने शान्तिपूर्ण वैचारिक अस्त्र प्रयोगका रूपमा बुझ्न सकिन्छ ।

सत्याग्रहमा पाशविक या शारीरिक बलको प्रयोग नभई आत्मबलको प्रयोग गरिन्छ । आत्मबल शारीरिक बलभन्दा हजारौं गुणा बढी शक्तिशाली हुन्छ । असल समाजमा सत्याग्रह आत्मबलरूपी शस्त्रको प्रयोग गरेर विरोधीको हृदय परिवर्तन गर्ने महत्त्वपूर्ण हतियार हो । आफू स्वयं कष्ट उठाएर अरूलाई दुःख कष्ट नदिई निःस्वार्थ भावनाले अन्यायको विरोध र प्राणी जगत्को भलाइ गर्नमा समर्पित रहनु सत्याग्रहीको अनिवार्य नियम हो ।

सत्याग्रहीहरू दुःखपश्चात् सुखको जन्म हुन्छ भन्ने कुरामा विश्वास गर्दछन् । जो आत्मपीडन सहन तैयार छ, उसले नै अरूको भलाइका बारेमा सोच्न सक्छ, अन्ततः सुखको सन्तुष्टि प्राप्त गर्दछ ।  अरूको भलाइ सोच्नेको आत्मा पवित्र हुन्छ भन्ने कुरामा उनीहरू विश्वास गर्दछन् । सत्याग्रह एक यस्तो दार्शनिक सामाजिक विवेक हो, जसमा सत्याग्रहको सन्ध्याकालमा एक यस्तो समयको आगमन हुन्छ, जहाँ विरोधी व्यक्ति वा सत्ता आफूले गलत अनुचित कार्य गरेको कुरा अनुभव गर्छ र अन्याय अत्याचारको बाटो छाडेर न्यायको बाटोतर्फ अग्रसर हुन बाध्य हुन्छ । किनकि अहिंसा परमाणु बमभन्दा पनि शक्तिशाली क्षेप्यास्त्र हो । कुनै पनि सत्याग्रह सफल हुनका लागि सत्याग्रहीमा  धोखा, बेइमानी, छलकपट आदि कुराहरू शून्य हुनुपर्छ भने सत्याग्रहीका मागहरू घामजस्तै छर्लङ्ग हुनु उत्तिकै आवश्यक तत्त्व हुन्छ । यसबाट लोकको समर्थन र अन्ततः सफलता प्राप्त गर्न सजिलो हुन्छ । 

सत्याग्रहका विभिन्न तरिकाहरूमध्ये  बातचितद्वारा सम्झौता, हडताल, असहयोग, उपवास, सविनय अवज्ञा, सामाजिक बहिष्कार आदि तरिका हुन् । यीमध्ये उपवास अधिक शक्तिशाली र फलदायी सस्त्र हो । यसको उद्देश्य आत्मशुद्धि, असत्य तथा अन्यायविरुद्धको प्रतिकार हो । यो सबैभन्दा कठिनतम साधना पनि हो, जसले सत्तालाई कमजोर बनाउनुका साथै जनताको आत्मशक्तिमा वृद्धि गरी विरोधी पक्षलाई सत्मार्गको बाटोमा लैजान प्रेरित गर्दछ । यसमा विरोधीलाई कष्ट र बल प्रयोग गरेर होइन कि स्वयं कष्ट सहेर, निराहार बसेर, आत्मपीडन  गराएर सत्यको आन्दोलन गरिन्छ । तसर्थ शारीरिक बलभन्दा पनि जो आत्मबलप्रति दृढ भरोसा राख्छ, उसले यसको प्रयोग गर्न सक्दछ । । त्यसैले उपवास आत्मशुिद्धका लागि केवल अन्नत्याग मात्र नभईकन सम्पूर्ण मानसिक विकारबाट मुक्त गराउने महत्त्वपूर्ण पक्ष हो ।

नेपालको परिप्रेक्ष्यमा डा. गोविन्द केसी सत्याग्रहीहरूका दृष्टान्तमा एक अतुलनीय नाम हुन् । एक प्रखर समाजसेवी । स्वास्थ्यलगायत थुप्रै बहुआयामिक क्षेत्रमा रहेका विकृत्ति विसंगतिविरुद्धको उपवासका माध्यमबाट आवाज उठाएर खबरदारी गर्ने एक सच्चा निःस्वार्थ सत्याग्रही हुन् । डाक्टर गोविन्द केसीको नैतिक आन्दोलन प्रतिशोधभन्दा पनि  प्रतिरोधको द्योतक हो । उनी सच्चा सत्याग्रही किन पनि हुन् भने हरेक पटकको सत्याग्रहमा एक सत्याग्रहीले पालना गर्नुपर्ने अत्यावश्यक नियमहरू उनले पालन गरेका छन् ।

सबै प्रकारको कष्ट र अपमानका लागि तयार, विरोधीप्रति अहिंसाको भाव, पवित्र जीवन, शान्तिपूर्वक वा अहिंसात्मक आन्दोलन, आत्म बलिदानका निम्ति तयार, विनयी, दयावान् वा निर्भयी, कुनै प्रकारको अन्याय अत्याचारको विरुद्ध नझुक्ने नीति, सत्ता–नेतृत्वका लागि अनिच्छुक, सत्य सम्झौतावादी, सार्वजनिक उद्देश्यका लागि उपवास, अनुशासनप्रिय र आत्मअवलोकनको गुण सत्याग्रहीका महत्त्वपूर्ण नियमहरू हुन् ।

डाक्टर गोविन्द केसीका हरेक पटकका अनशनका मागहरू अझसम्म पूर्ण रूपमा सम्बोधन हुन सकेका छैनन् । उनी पेसाका हिसाबले हाडजोर्नीका वरिष्ठ शल्यचिकित्सक (अर्थोपेडिक सर्जन) हुन् ।

चिकित्सा शिक्षामा प्रचलित व्यावसायीकरण रोक्न र आम जनतालाई सस्तो र गुणस्तर स्वास्थ्य सेवा प्रदान गर्न उनी उपवास बसिरहन्छन् । रामेछापमा जन्मिएका डाक्टर गोविन्द केसीको न कुनै अशेष सम्पत्ति नै छ न कुनै भव्यमहल नै । न त उनी कुनै नैतिक आचरणमा विचलित भएर चोक्खिनकै निमित्त यो सब गरिरहेका छन् । डा गोविन्द केसी प्राणी जगत्को उपकार र भलाइका  निमित्त प्राकृतिक विपत्ति आइपर्दा कहिले पाकिस्तान, कहिले बर्मा, म्यानमारमा, हैटी, फिलिपिन्स लगायत कहिले देशको दूरदराजमा आफ्नै खर्चमा सेवा गर्न तल्लीन छन् अथवा भनौँ उनले पवित्र जीवन व्यतित गरिरहेका छन् । चिकित्सा क्षेत्रका धमिरा, धन्धुकारीहरूले विभिन्न आरोप  र कुर्सीको ललिपप देखाउँदा समेत  त्यसलाई  कुनै पर्वाह नदिई आफ्नो अग्निपथमा लम्किरहेको त्यो पाको शरीर स्वभावैले सच्चा, न्यायप्रेमी  सत्याग्रही हुन् भन्ने उदाहरण उनले विश्वसामु प्रस्तुत गरेका छन् । 

महिनौंसम्म भोको बसेर शान्ति र अहिंसात्मक तवरबाट आत्म बलिदानको निमित्त तयार हुने उनी नैतिक शिक्षाको खडेरी परेको आजको समाजमा नैतिकताको धरोहर हुन् । आफ्ना मागहरू पूरा गर्नका निमित्त न  उनले कुनै आन्दोलनकारीहरूलाई आह्वान गरेका छन्, बरु आफंै पीडा सहन गरी निर्दयी र लाचारी सरकारको अगाडि सत्यको पहाड भई ठिंग उभिदिएका छन् । त्यसैले सिधासिधा भन्न सकिन्छ कि उनी भीडमा भन्दा पनि आत्मामा विश्वास गरेर आफ्नो नैतिक लडाइँ लडिरहेका छन् । हरेक पटकको अनशनमा आफू अतिवादी नभएर सत्य सम्झौतावादी हुँ भन्ने कुरा प्रमाणित गरिदिएका छन् । बरु हरेक समयका सरकारले डाक्टर गोविन्द केसीको सम्झौतालाई  फाइदा उठाएर जुस खुवाएर अनसन तोडाउने र सम्झौता पालना नगरेर नांगो नाच देखाएका छन् ।

समाजवादको कोरा नारा लगाई नोकरशाही दलाल पुँजीवादमा रमाएर कमिसनको कालोधन पेटभरि भरेर डकार्ने सरकार र तिनका प्रतिनिधिहरू सम्झौताको बहानामा सोझा र त्यागी डा. गोविन्द केसी तथा आमजनतालाई झुक्याउने बानीमा परेका छन् भने सम्झौता पूरा गर, नैतिकवान् बन, भ्रष्ट नहोऊ भनेर पटक पटक अनशन बस्न डाक्टर गोविन्द केसीलाई बाध्य बनाइएको छ ।

डाक्टर गोविन्द केसी निडर छन्, निर्भय छन् अहिंसात्मक लडाइँमा विश्वास गर्छन् र आफू पीडा सहेर विरोधीलाई सत्यको बाटोमा सामेल हुन बाध्य पारिदिन्छन् त्यसैले उनी सच्चा सत्याग्रही हुन् भन्नेमा विवेचनात्मक उत्तर दिइराख्नुपर्छ जस्तो लाग्दैन । विरोधीहरूका निमित्त उनी पागल हुन्,  कसिङ्गर हुन्, रावण हुन् तर सच्चा देशभक्त नागरिकका निमित्त, पागल उपमा दिनेहरूका लागि अनैतिकताको शल्यक्रिया गरेर नैतिक शिक्षाको क्याप्सुल घोटेर खुवाउने असली शल्यचिकित्सक हुन् । रावण र क्रुद्ध देख्नेहरूका निमित्त, रामराज्यको कल्पना गरिरहेकाहरूका निमित्त उनी कलियुगका ती आदर्श–आम हुन्, जसले मानिस भएर नै भगवान्का किंवदन्तीहरूलाई जितेका छन् । 

मुलुक र सर्वजनहितायका निमित्त आत्मशक्तिको ऊर्जाले लडिरहेका निडर डाक्टरको यो पटकको सम्झौतामा पनि सरकार गैरजिम्मेवारीपूर्ण र अनुत्तरदायी चरित्र देखाउँदा देखाउँदै भर्खर दबावमा परेको महसुस गर्दै छ । त्यसैले उपवास बसेको समयमा मात्रै प्रेस विज्ञप्ति निकाली चरणबद्ध आन्दोलनको घोषणा गर्ने, सेन्टिमेन्ट बटुल्ने र नुनको सोझो चाहिँ गरिरहने प्रथालाई अन्त गरी हरेक कालखण्डमा सम्झौता कार्यान्वयन गर्न आवाज उठाइरहनु नै अबको अन्तिम निष्कर्ष र समयप्रतिको दायित्व हुनेछ भन्ने लाग्दछ । होइन भने सत्याग्रहको समयमा सेतोकोट लगाई ‘आई एम् विथ डाक्टर गोविन्द केसी’ भनेर साथ दिने चिकित्सकहरू र लेखक–कवि तथा अन्य सामाजिक क्षेत्रबाट प्रत्यक्ष सहभागिता जनाएर प्रतिरोधमा जुट्ने सबै हामीहरू एकदिन यो र यस्तै सरकारहरूका बठ्याइँपूर्ण योजनाअनुसार डा.केसीसँगै यो सपना पनि सकिने प्रतीक्षामा लागेर यो देशका जनताका संवेदनामाथि पिठबाट चक्कु हानिरहने छन् र आउने पुस्ताले यस घाउका निम्ति हामी आफैँलाई दोषी ठान्नेछन् । 

‘कोरोना लागेपनि आफ्नै छोरा हो, सँगै बस्छु’

डा. राकेश परियार

शनिबार, भदौ २७, २०७७

दाइ, आज कोभिड आइसियूका दुई बिरामी एक्सपाएर (मृत्यु) हुनुभयो,’ क्यान्टिनबाहिर बसिरहेका एक जना सर फोनमा कसैलाई भन्दै थिए । म दुई रेजिडेन्ड दाइसँग खाजा खान  क्यान्टिनतिर जाँदै थिए ।

 

 दिउँसोको करिब ४ बजेको थियो । कोरोना महामारीमै पनि हस्पिटलमा बिरामीको चाप कम भएको थिएन । बिहानको खाजापछि हामीले चिया पनि खान पाएका थिएनाैँ । क्यान्टिन बाहिर मेडिसिन वार्डका सरहरू कोरोनाकै विषयमा छलफल गर्दै रहेछन् ।

 

नेपथ्यबाट सरलाई सोधियो, ‘को को नि ?’ 

 

सरले जवाफ दिए, ‘दाइ, एक जना कोभिड बिरामी र अर्का ननकोभिड बिरामी । ननकोभिड बिरामीको हिजो भर्खर इन्टुबेट (कृत्रिम श्वासनली)  गरेका थियौं ।’ 

मेडिसिन वार्डका सरले इन्टर्नहरुलाई पनि रेजिडेन्ट सँगसँगै बेलुकीको कोभिड राउन्डमा जान भनेका थिए । आज मेरो पालो थियो कोभिड राउन्डमा जाने । 

 

 

खाजा खाँदै गर्दा  एक सरले हाम्रो हालखबर साेधे, र भने, ‘कोभिड केस निकै बढ्न थालेकाले केयर गरेर काम गर्नुहोस् ।’ 

एमबिबिएस इन्टर्नहरुका लागि यो नौलो अवसर भएको जानकारी पनि दिए । उनले भने,  ‘डनिङ डफिङ (पिपिई लगाउने तरिका) सिकिन्छ, नयाँ अवसर र अनुभव पनि हो । कोरोनाको बिरामी कस्ता हुँदो रहेछन्, कोरोना वार्ड र कोभिड आइसियूमा बिरामीको उपचार कसरी हुँदो रहेछ,  पाटन अस्पतालको कोरोना उपचार गर्ने प्रोटोकल कस्तो रहेछ र अनि हस्पिटलका कर्मचारी यस्तो विषम परिस्थितिमा कसरी काम गर्दै हुनुहुन्छ, थाहा हुन्छ ।’ उनी क्यान्टिनबाट बाहिर गए ।

 

एक सातामा स्वास्थ्यकर्मीले ६० घण्टाको ड्युटी गर्दा रहेछन् । कोरोनाका बिरामी थपिने मर्ने क्रम बढेकाले मनभरि डरत्रास छँदै थियो । नर्मल वार्डमा समेत कोरोना संक्रमण जोखिम  छैन भनेर भन्न सक्ने अवस्थामा पनि थिएन । इमर्जेन्सीबाट मेडिसिन वार्डमा बिरामी भर्ना गर्दा कोही कोभिड नेगेटिभ, कोही पोजेटिभ र कोहीसँग  रिपोर्ट नै हुँदैनथ्यो । हामी त्यस्ता बिरामीको स्वास्थ्य जाँच गर्थ्याैँ । हाच्छिउँ गर्दा पनि कता कता शंका लाग्थ्यो । र, सोच्थें– आज कुन कुन बिरामी हेरें, ती बिरामीलाई ज्वरो आएको थियो कि थिएन ? बिरामीको रिपोर्ट नेगेटिभ थियो कि थिएन ?

 

कोभिड नेगेटिभ भए पनि पिसिआरले कहाँ शतप्रतिशत नेगेटिभ हो भन्न सक्छ र ? लक्षण नभएका बिरामीलाई पनि त हेरेँ कि ?  यस्ता कुरा सम्झँदा मन आत्तिरहन्थ्यो ।

खाजा खाँदै गर्दा  रेजिडेन्ट दाइहरुसँग रातिको कोभिड राउन्डमा सहभागी हुने कुरा सुनाए । सायद त्यतिबेला मेरो अनुहार मलिन भएको थियो । उनीहरूले ढाडस दिँदै भने, ‘तिमी  डराउनै पर्दैन तिमीलाई पिपिई दिन्छन्, मास्क केएन ९५ दिन्छन्, सम्पूर्ण कुरा भित्रै हुन्छ । पहिलो दिन तिमीलाई अलि एन्जाइटी जस्तो भएको होला तर एक पटकभित्र गएपछि सबै कुरा नर्मल लाग्छ ।’ 

उनीहरुका कुराले केही ढुक्क भएँ । विदेशका घटना सम्झिएँ– पिपिई लगाउँदा लगाउँदै संक्रमणका कारण स्वास्थ्यकर्मीको मृत्यु भएको छ । पिपिईको पनि के भर र ? 

 

बेलुकी सात बजेतिर खाना खाएँ । र, कोभिड राउन्डका लागि तयार भएँ  । राउन्डमा रेजिडेन्ट दिदी, कार्डियोलोजिस्ट सर र म थियाैँ । सुरुमा हामी आइसोलेसन ए कक्षको नर्सिङ स्टेसनमा गयौं । क्रमैसँग सम्पूर्ण बिरामीको फाइल हेर्‍यौं । बिरामीको अवस्था र औषधी खुवाइएको नखुवाइएको बारेमा  जानकारी लियौँ । र, आगामी दिनका लागि प्लान बनायौं । 

यसपछि हामी आइसोलेसन ‘बी’ मा गयौँ । यहाँ पनि अघिकै काम दोहोर्‍यायौं । 

 

राउन्डमा जान तयारी कक्षमा गयौं । सुरुमा हामीले स्क्रब लगायौँ । त्यसपछि तीन तहको मास्क, जसमा पहिलो तहमा सर्जिकल मास्क, दोस्रो तहमा केएन ९५ र तेस्रो तहमा पुनः सर्जिकल मास्क लगायौं । प्रत्येक तहको मास्कमा पेपर टेपले टमक्क पार्‍यौं । ठुलो बुट लगायौं, पिपिई लगायौं, पिपिईमा मिलेसम्म टेप लगाएर टम्म पार्‍यौं । अन्त्यमा पिपिईको टोपी र गगल्स (चस्मा) लगाएर राउन्डका लागि तयार भयौं । पिपिईमा गरिएको विशिष्ट डिजाइनले गर्दा भित्रभित्रै उधुमै गर्मी भएको थियो, कताकता डरसमेत लागिरहेको थियो । मुखबाट निस्केको बाफले गर्दा चस्मा पुरै ढाक्दो रहेछ । जसले गर्दा अक्षरहरु चिन्नसमेत गाह्रो हँुदो रहेछ ।  

नर्सिङ स्टेसनमा तयार पारिएको लिस्ट बाेकेर आइसोलेसन ‘ए’मा पुग्यौं । प्रत्येक बिरामीलाई हेर्दै अवस्था सोध्दै, चेकजाँच गर्‍यौं । चस्मामा लागेको बाफले गर्दा  एउटा आँखाले स्पष्टसँग देख्न सकेको थिइनँ । रेजिडेन्ट दिदी र कार्डियोलोजिस्ट सरले पनि बाफले गर्दा देख्न नसकिरहेको बताउँदै थिए । देब्रे आँखाबाट मैले अलिक राम्रोसँग देखेको हुनाले बिरामीको लिस्ट मैले लिएँ । लिस्टमा भएका कुराहरु उनीहरुलाई सुनाएँ ।  उनीहरुले डिसिजन र उपचारको प्लान बनाए ।

राउन्डका बेला बिरामी र कुरुवाले हामीसँग आक्रोश पोख्नुहुन्थ्यो, सारै दुःख लाग्थ्यो ।  कुरुवाहरु भन्थे– अरू हस्पिटलमा कति चाँडै रिपोर्ट आउँछ, यहाँ किन ढिलो ? मेरो बिरामीलाई आइसोलेसनबाट कहिले निकाल्ने ? कोरोनाको कुनै लक्षण नै छैन म कसरी संक्रमित भए । केही प्रश्नहरुको त उत्तर   दिन्थ्यौ भने कति पटक अनुत्तिरत हुन्थ्यौँ ।

केही कुरुवा र बिरामीले मात्रै  हाम्रो कामको खुलेर प्रशंसा गर्नुभयो ।

 

जति नै मन दुखे पनि डाक्टरी धर्ममा केन्द्रित भएर उत्तर दिन्थ्यौँ । उहाँहरुलाई भन्थ्यौं, ‘तपाईहरुलाई हामीले सकेको र मिल्नेसम्मको उपचार दिइरहेका छाैँ । दिनको तीन पटक राउन्डमा आएर तपाईहरुका समस्या बुझिरहेका छौं । आत्तिएर हुँदैन, धैर्य गर्नुस् ।’ 

डर भगाउने घटना

राउन्डकै बेला एक हृदयविदारक दृश्य देख्नुपर्‍यो । आइसोलेसन वार्डमा १४ वर्षका बालक थिए । उनको मिर्गौला फेल भएको रहेछ । उनको शरीरमा रगतको मात्रा ४.६ मात्रै थियो । उनैलाई कोरोना संक्रमणसमेत भएको थियो ।  तर अचम्मको कुरा, उनको स्याहार गर्ने बुबामा कोरोना संक्रमण थिएन । उनलाई आइसोलेसन वार्डबाट कोरोना पोजेटिभ वार्डमा सार्नु थियो, जहाँ कोरोना पोजेटिभका बिरामी मात्र राखिन्छ । अब उनको हेरविचार कसले गर्ने ? हामीले उनका बुबालाई अवस्था बतायौं । उनका बुबा एकछिन टोलाउनुभयो र मलिन स्वरमा भन्नुभयो, ‘के गर्नु र हजुर, आफ्नो छोरा न हो, बस्नै पर्‍यो आफ्नो छोरासँग । बरु डाक्टरसाब, छोरा र मलाई त्यो वार्डमा अरूभन्दा अलिक टाढा राखिदिनुहोला ।’

उनका रोदनमिश्रत अनुरोधले म एकछिन भावविह्वल भएँ । अघिसम्मको मभित्रको अथाह डरत्रास उनका कुराले कहाँ गयो, पत्तै भएन ।  छिटो छिटो चलिरहेको धड्कन बिस्तारै मत्थर भयो । छोराको उपचारका लागि निरोगी बुबा कोरोना वार्डमा बस्न सहर्ष तयार छन्, म किन डराऊँ । मैले त व्यक्तिगत सुरक्षाका लागि आवश्यक सबै सामग्री लगाएको छ ।

यो घटनापछि म परिवर्तन भएँ । निडर भएको महसुस गरेँ ।  कर्ममा दृढ भएर खटिने उत्प्रेरणा जाग्यो । 

आइसोलेसनको राउन्ड सकेर कोभिड आइसियूमा पुग्नुअघि  आफूलाई स्यानिटाज्ड गरायौं ।  आइसियूमा क्रमैसँग  बिरामी हेर्‍यौं । कसैको औषधि मिलाउनुपर्ने थियो, कसैलाई नयाँ औषधि दिनुपर्ने थियो,  कसैकाे औषधी छुटाउनुपर्ने थियो । यी काम गर्न चस्मामा ढाकिएको बाफले निकै दुःख दिएको थियो । तर जसरी भए पनि बिरामीको सेवा गर्नैपर्थ्याे ।

 

औषधिको फाइल (कार्डेक्स), अनुसन्धान कागज ( इन्भेस्टिगेसन) र फाइल हेर्दै बिरामीको उपचार गर्‍याैँ । हरेक बिरामीको बेडमा पुग्याैँ, होसमा आएका बिरामीसँग बातचित गर्‍यौं । ढाडस दिँदै हिँड्यौं । बेहोस बिरामीलाई सक्दो ज्ञान र सिप प्रयोग गरेर बचाउने कोसिस गर्‍यौं ।

आइसियूको राउन्ड सकिन चार–पाँच लागेको थियो । हामी कोभिड आइसियूबाट बाहिर निस्कियौं र आफूलाई स्यानिटाइज्ड गरायौं ।

यसपछि  लिफ्ट चढेर दोस्रो तलामा आयौ । विधिपूर्वक पिपिई खोल्यौं र नर्मल कक्षमा आयौ ।  शरीरमा पसिनै पसिना भएछ । पिपिईको चस्माको डाम निधारमा बसेछ ।

आफ्नै कपडा लगाएपछि झनै राहत महसुस गरेँ ।  सोचें– आफूमा जतिसुकै डरत्रास भए पनि कोभिडका  बिरामीको  उपचार गरेँ, खुसी छु, यो नै पेसाको सुन्दर पक्ष हो । 

‘पुँजीवादी व्यवस्था भित्रको डाक्टरी शोषण’

डा.राकेश परियार

पुँजी भन्ने बित्तिकै मानिसले पैसा अथवा मुद्रा सम्झन्छन्। तर सबै पैसालाई पुँजी मान्न सकिँदैन। जुन सामान मालसामान उत्पादन गर्ने कार्यमा लगाइन्छ त्यो मात्र पुँजी हो। पुँजीवाद ज्याला मजदुरीमा आश्रित आर्थिक राजनीतिक व्यवस्था हो। वस्तु विनिमयको चरणबाट जब समाज माल उत्पादन गर्ने चरणमा प्रवेश गर्‍यो तब पुँजीवादी व्यवस्थाको विकाश भयो। पुँजीवादको एउटै मुख्य विशेषता हुन्छ जसरी पनि नाफा आर्जन गर्नु। यस्तो किसिमको आर्थिक राजनीतिक व्यवस्थामा उत्पादन कार्यमा सक्रिय भूमिका खेल्ने मजदुर श्रमजीवीहरू उत्पादनका साधन र आर्थिक नाफाबाट वञ्चित हुन्छन् भने उत्पादन कार्यमा संलग्न नहुने पुँजीपतिहरू त्यसको मालिक हुन्छन्। यस्तो व्यवस्थाले व्यक्तिको आकाङ्क्षा, चाहाना र आवश्यकता भन्दा मुनाफालाई नै सर्वोपरि ठान्दछ।

मानिसले आफ्नो आवश्यकता पूर्तिका लागि जुन मेहनत गर्दछ त्यसलाई श्रम भनिन्छ। ज्याला भनेको पुँजीपतिले मजदुरलाई दिने श्रमको मूल्य होइन,श्रमशत्तिको मूल्य हो। श्रम शक्ति भनेको काम गर्ने क्षमता हो, शारीरिक र मानसिक श्रमको योग हो। श्रम शक्तिको किनबेचमा मजदुर बिक्रेता र पुँजीपति क्रेता हुन्छन्। मार्क्सका अनुसार मजदुरहरू माथिको शोषण नै पुँजी सञ्चयको कारण हो। त्यसैले जसरी हुन्छ पुँजीपतिहरूको प्रमुख ध्यान श्रम शोषण गरेर अकुत नाफा आर्जन गर्ने भन्ने हुन्छ।

पुँजीवाद व्यवस्थामा पुँजीपतिहरुका  लागि अकुत नाफा कमाउने विभिन्न उर्वर क्षेत्र मध्य मेडिकल क्षेत्र पनि एक महत्त्वपूर्ण क्षेत्र हो। मेडिकल क्षेत्रमा कसरी कामदारहरूको श्रम शोषण भईरहेको छ र नाफा कमाउने थलो कसरी बनिरहेको छ भन्ने कुरा बुझ्न जरुरी छ।

मेडिकल क्षेत्र भन्ने बित्तिकै डाक्टरहरूको नाम र पद अग्र स्थानमा आउँछ। डाक्टर एक सम्मानित पेसा हो। सेवा सँगसँगै आर्थिक पाटोसँग जोडिएको डाक्टरी पेसा हेर्दा र सुन्दा जति सानदार र आकर्षक देखिन्छ भित्री अन्तर वस्तु केलाएर हेर्ने हो भने सबै भन्दाबढि श्रम शोषण र लुटिएको पेसा चिकिसक पेसा हो। आजको दिनमा स्वास्थ्यकर्मी जस्तो बौद्धिक पेसामा समेत कसरी श्रमको शोषण भइरहेको छ भनेर घोत्लिनु जरुरी छ। मेडिकल क्षेत्रलाई केलाएर हेर्ने हो भने उक्त क्षेत्रमा काम गर्ने डाक्टर, नर्स, पारामेडिक्स लगायत अन्य स्वास्थ्यकर्मीहरू मेडिकल मजदुरहरू हुन्। आम जनमानसमा स्वास्थ्यकर्मीहरुले मानसिक श्रम मात्र गर्ने हो भन्ने धारणा रहेता पनि शारीरिक श्रम झनै शोषणको प्रमुख माध्यम हो भन्ने कुरा मेडिकल अफिसर, रेजिडेन्ट, ईन्र्टनशिपमा ३६ घण्टासम्म लगातार ड्युटी गर्नु पर्ने बाध्यताबाट प्रष्ट हुन्छ। यही अतिरिक्त श्रमकालीनै हस्पिटल व्यवस्थापक तथा पुँजीपतिको लागि नाफाको श्रोत हो।

मानौं, एक जना डाक्टर हस्पिटलमा एक दिनको १००० दिने गरी काममा लगाइएको छ। कामको अवधि १० घण्टा तोकिएको छ। यो अवधिमा यदि उसले हस्पिटलको ५००० बराबरको बिक्री गरिदिन्छ भने उक्त डाक्टरको २ घण्टा बराबरको श्रम उसलाई दिइएको रु १००० बराबरको पर्न जान्छ। उक्त २ घण्टा आवश्यक श्रम काल हो भने बाँकी ८ घण्टा उक्त डाक्टरले व्यर्थमा श्रम गर्नु पर्दछ। यसलाई अतिरिक्त श्रम काल भनिन्छ। अतिरिक्त श्रम गरेबापत उक्त डाक्टरले केही पनि पाउँदैन र रु ५००० बराबरको माल बिक्री गर्दा रु ४००० अतिरिक्त मूल्यको रूपमा पुँजीपतिलाई चोखो व्यक्तिगत नाफा हुन्छ।

उक्त डाक्टरलाई निर्चोनसम्म निचोरेर अतिरिक्त मूल्यमा वृद्धि गरी बढी भन्दा बढी नाफा कमाउने पुँजीपतिको चाहाना हुन्छ। यसका निम्ति उसले दुई उपायहरू अपनाउँछ। एउटा उपाय हो, अतिरिक्त मूल्य बढाउनको लागि ज्यालाको दर घटाउने भने अर्को उपाय हो उही ज्यालामा डाक्टरबाट बढी काम गराउने अथवा कार्यक्षमतामा वृद्धि गर्ने।

उक्त पुँजी सञ्चयले दुई वटा परस्पर विरोधी चरित्र जन्मन्छन्। एकातिर त्यसले नाफाको श्रम शोषणबाट लुटेको धन सम्पत्ति पैदा गर्दछ भने अर्को तिर गरिबी। उक्त अवस्थाबाट निस्कने बेरोजगारी, न्यून पारिश्रमिक, थोरै मानिसले धेरै काम काम गर्नु पर्ने बाध्यता तथा न्यूनतम हक अधिकारका लागि गरेका आन्दोलनलाई सफल हुन् दिँदैन। यस्तो किसिमको दोहोरो चरित्रद्वारा स्वास्थ्यकर्मीहरू शारीरिक, मानसिक तथा आर्थिक प्रताडनामा फसेका हुन्छन्।

मार्क्सले काम पाउने मजदुर लाही सक्रिय सेना र नपाउने मजदुर लाही जगेडा सेना भनेका छन्। मेडिकल क्षेत्रमा काम पाउने डाक्टर र काम नपाउने डाक्टरबिच कामका लागि अनावश्यक द्धन्द मच्चिन्छ। त्यस द्धन्दबाट पँुजिपति वर्ग लेनै फाइदा उठाउँछन्। हस्पिटल बाहिर जुन जगेडा डाक्टर वा स्वास्थ्यकर्मी थुप्रिन्छ त्यो पुँजीपति वर्गलाई काम लाग्छ। सक्रिय स्वास्थ्यकर्मीले मजदुरी र राम्रो सुविधाको लागि हडताल अथवा आन्दोलन गरेका बखत पुँजीपतिले वा हस्पिटलका दलाल नेतृत्वले तिनलाई हटाएर जगेडा स्वास्थ्यकर्मीबाट काम लिन्छ वा जोरी खेल्ने मजदुर लाही धम्काएर तिनलाई कडा काममा जोताउँछ। यसरी निजी क्षेत्रमा खोलिएका स्वास्थ्य कर्पोरेटका मालिकद्वारा सरकारी नीति निर्माता तहमा काम गर्ने हाकिमलाई आफ्नो पोल्टामा पारेर तलब वृद्धि हुन दिँदैनन्। किन कि सरकारी स्केलको तलब बढ्ने बित्तिकै निजी कम्पनीमा काम गर्ने डाक्टरको पनि तलब वृद्धि गर्नु पर्छ तर तलब वृद्धि हुने बित्तिकै अतिरिक्त मूल्यमा कमी आई नाफा कम हुन्छ।

विश्वव्यापी रूपमा अध्ययन गर्ने हो भने सन् २०२१ को विश्वको स्वास्थ्य क्षेत्रको धनी व्यक्तिको बारेमा तथ्याङ्क हर्ने हो भने उनीहरूसँग अकुत सम्पत्ति रहेको भेटिन्छ। उनीहरू विशेष गरी भ्याक्सिन कम्पनी, फर्मास्युटिकल, हस्पिटल, वायोफर्माका मालिक छन्। यी मालिकहरू कसरी यति धेरै सम्पत्ति थुपार्ने अवस्थामा पुगे भनेर धेरै पर जानु पर्दैन। एक, बहुराष्ट्रिय कम्पनिद्धारा जुन देशमा सस्तोमा श्रम पाइन्छ, जहाँ कच्चा पर्दाथ प्रचुर मात्रामा उपलब्ध छ, जहाँ सरकार उदार छ, जहाँ आर्थिक कारोबारमा कर छुट पाइन्छ त्यहाँ उसले लगानी गर्छ र अर्काको देशको स्रोतसाधन दोहन गरी नाफा आर्जन गरेर आफ्नो देशमा लैजान्छ।

उक्त उद्योग अथवा हस्पिटलमा काम गर्ने कामदारको अतिरिक्त श्रम काल बढाएर वा ज्याला दर घटाएर नाफाको आर्जन गर्ने। नेपाल जस्तो गरिब अविकसित मुलुकमा उत्पादन भएका स्वास्थ्यकर्मीलाई युसएमएलई, प्या ल्याब, एनक्लेक्सका नाममा आफ्नो देशमा लैजाने र गरिब अविकसित मुलुकलाई आत्मनिर्भर बन्न नदिने। पछिल्लो समयमा चारचार वर्षदेखि डाक्टरको लोकसेवाको परीक्षा नखोल्नु र स्वास्थ्यकर्मीको दरवन्दि नबढाइनुमा यही फ्याक्टरले काम गरेको छ। अचम्मको कुरा त के छ भने प्रमुख १० स्वास्थ्य क्षेत्रका धनाढ्यहरू जसरी नाफाको पुँजीद्वारा सुम्लिएका छन् त्यसको ठिक विपरीत उक्त कम्पनीका कामदारहरू रोग, भोक र न्यून पारिश्रमिकबाट प्रताडित छन्। ठ्याक्कै ठ्याक्कै यस्तै अवस्था नेपालको हकमा सरकारी र गैरसरकारी चिकित्सक र स्वास्थ्यकर्मीहरूको हकमा पनि लागू हुन्छ।

जबसम्म स्वास्थ्य क्षेत्र पुँजीपतिको हातमा रहन्छ वा नेपालको सरकार प्रमुखहरू दलाल नोकर शाहीको पक्षमा उभिन्छन् तबसम्म राष्ट्रिय स्वास्थ्य नीति, स्वास्थ्यकर्मीको विकास र हक अधिकारको सुनिश्चित हुन सक्दैन किनकि पुँजीपतिहरूलाई नाफा कमाउनको लागि जति सक्दो कम ज्यालामा काम र अतिरिक्त कामको अवधि बढाउनु पर्दछ त्यसैले उसले स्वास्थ्यकर्मीको न्यूनतम पारिश्रमिकको विरुद्धको आन्दोलन र अतिरिक्त श्रम कालको अवधि घटाउने जस्तो सुकै आन्दोलनलाई निष्क्रिय बनाउन भरमग्दुर प्रयास गर्छ र सफल हुन्छ। त्यसमा अपत्यारिलो पाराले सरकारी क्षेत्रले पनि सहयोग गरेको हुन्छ किनकि सरकारी क्षेत्रमा निजी क्षेत्रको घुस पैठको माध्यमद्वारा सरकारी कर्मचारी दलाल नोकर शाही वर्गमा परिणत भएको हुन्छ। जसको उदाहरण पछिल्लो समयमा “एक स्वास्थ्य संस्था एक चिकित्सक” कार्यक्रम लागू भएको भोलि पल्टबाट असफल बनाइनु हो।

के यही अर्थव्यवस्थामा स्वास्थ्यकर्मीको समस्या समाधान हुन्छ ?

नेपालमा पनि डाक्टरहरूको पेसागत असुरक्षा, बेरोजगार, न्यून पारिश्रमिक र थोरै जनशक्तिले धेरै काम गर्नु पर्ने बाध्यता लगायतका विषय बस्तुमा कयौँ आन्दोलन नभएका होइनन् तर धेरै जसो आन्दोलन आन्दोलनमै सीमित भएका छन् भने केही आन्दोलनहरू सुधारवादी धारामा अलमलिएको छन्। सुधारवादी सिद्धान्तले जहिले पनि पुँजीपति वर्गको पक्षपोषण गर्दछ र कामदार वा मजदुर वर्गको मागहरू आमूल परिवर्तन नगरी क्रमशः धेरथोर माग सम्बोधन गरे जस्तो गरी टोपल्छ हो नेपालमा पनि ठ्याक्कै यही भएको छ।

त्यसैले यदि कसैले यही अर्थराजनितिक व्यवस्थाभित्र स्वास्थ्य क्षेत्रमा आमूल परिवर्तन गर्न सपना बाँड्दछ भने त्यो झुटको खेती बाहेक केही होइन। सामाजिक सञ्जालको भित्ताहरूमा डाक्टरहरूको तलब कम भयो, धेरै घण्टा काम गर्नु पर्‍यो, बेरोजगारी बढ्यो भनेर उफ्रिँदैमा केही हुने वाला छैन। जबसम्म अबको आन्दोलन आफू ठगिनुको कारण पत्ता नलगाईकन चरम शोषण र दमन गर्ने पुँजीपतिका (पुँजीवाद) तथा दलाल नोकर शाही ब्युरोक्रेशी विरुद्ध पयुक्त रणनीतिका साथ अगाडि बढ्दैन तबसम्म स्वास्थ्यकर्मीको माग रनभुल्लमा पर्दछ।

सर्प, सर्पदंश र ‘स्नेक एन्टिभेनम’

डा.राकेश परियार

सर्प शब्द सुन्ने बित्तिकै हामी सबैलाई डर लाग्छ । धार्मिक रूपमा समेत सर्पको व्याख्या गरिएको छ । हिन्दु धर्ममा सर्पलाई नाग देवताको रूपमा पुजा गरिन्छ भने शेषनागले सम्पूर्ण ब्रह्माण्ड धानेको धार्मिक मान्यता छ । तर इसाइ धर्ममा भने सर्पलाई सैतानको रूपमा व्याख्या गरिन्छ ।

विश्वमा करिब पाँच हजार प्रजातिका सर्पहरू पाइन्छन् । एक सरकारी तथ्यांकअनुसार यीमध्ये नेपालमा करिब ९० प्रजातिका सर्प पाइन्छन् । यीमध्ये सत्र प्रजातिका सर्पहरू विषालु रहेका छन् ।

नेपालमा पाइने सर्पहरूलाई साधारणतया इलापीडी र भाइपीरीडी गरेर दुई समूहमा वर्गीकरण गरिन्छ । जसमध्ये कोब्रा (गोमन), करेत (सेतो कालो चुरे सर्प), भाईपर (बाघे सर्प), हरेउ जस्ता सर्पहरू नेपालमा बढी सर्पदंशका कारकहरू हुन् ।

सर्प चिसो रगत भएको जनावर हो । यिनीहरू विशेषत तल्लो गर्मी भूभागमा बस्न रुचाउँछन् । जङ्गल, घाँसे मैदान, खेती गर्ने जमिन, मुसाका प्वालहरू, बासँका झाँङ, घरका कुनाहरूमा यिनीहरू भेटिन्छन् ।

यस लेखमा विशेषतः सर्पको टोकाइ, लक्षण, उपचार र समाधानको उपायको बारेमा चर्चा गरिनेछ ।

सर्पको टोकाइ

नेपालमा वार्षिकरूपमा २० हजार मानिस सर्पको टोकाइबाट पीडित हुने गरेको तथ्याङ्क रहेको छ । सर्पको आहार मानिस होइनन् । बरु सर्प मानिसदेखि डराउँछन् । यदि कसैले उसलाई जान अञ्जानमा चलाएमा मात्र डस्ने गर्दछ । सर्पले टोकेको बिरामीमा सधैं टोकाइको दाग (बाईट मार्क) भेटिन्छ भन्ने छैन ।

कसैमा एउटा मात्र बाईट मार्क भेटिन्छ भने कसैमा दुइटा तथा कसैमा चिथोरिएको दाग मात्र भेटिन्छ । सर्पको विष लाग्नको लागि सर्पले टोकेर मात्र हुँदैन, हाम्रो शरीरमा विष पनि सञ्चार गरेको (विषवमन) हुनु पर्दछ ।

सर्पले टोकेको तर विष भने सञ्चार गराउन नसकेको अवस्थालाई ‘ड्राई बाईट’ भन्ने गरिन्छ । त्यसैले टोक्ने बित्तिकै विष लाग्छ भन्ने कुरा गलत हो । चलनचल्तीको भाषामा विषालु सर्पले टोकेको ठाउँमा एउटा मात्र काटेको दाग र विषालुरहित सर्पले टोकेको ठाउँमा दुइटा काटेको दाग भेटिन्छ भनिन्छ ।

यो कुरा पूर्ण सत्य होइन । अचम्मको कुरा त के छ भने करेत सर्पले टोकेको दाग नदेखिन पनि सक्छ । कोब्रा सर्पले धेरैजसो दिनको समयमा टोक्छ भने करेत सर्पले प्रायजसो रातको समयमा टोक्दछ ।

सर्पदंशका लक्षणहरू

सर्पको विषमा हेमाटोटक्सिन, न्यूरोटक्सिन तथा मायोटक्सिन नामक रसायनहरू हुन्छन् । सर्पले टोकी विषवमन गरिसकेपछि त्यसबाट लोकल र सिस्टमिक गरेर दुई प्रकारका लक्षणहरू देखा पर्दछन् । टोकेको ठाउँमा नै देखिने विभिन्न प्रकारका स्वास्थ्य समस्यालाई लोकल इफेक्ट भनिन्छ भने विषको कारण शरीरका विभिन्न प्रणालीमा देखिने समस्यालाई सिस्टमिक ईफेक्ट भनिन्छ ।

टोकेको ठाउँमा सुन्निनु, दुख्नु, फोका (बिल्सटर) पलाउनु, छाला मर्नु तथा घाउ पाक्नु लोकल ईफेक्ट हुन् । साधारणतया सिस्टमिक ईफेक्टलाई दुई भागमा विभाजन गर्न सकिन्छ । स्नायु (सीएनएस) ईफेक्ट र रगतको (हेमाटोलोजिकल) ईफेक्ट ।

स्नायु असरभित्र आँखा खोल्न गाह्रो हुनु, आँखाको नानी यताउता चलाउन गाह्रो हुनु, मुख खोल्न तथा जिब्रो निकाल्न गाह्रो हुनु, टाउको धान्न गाह्रो हुनु, पूरै शरीर कमजोर हुनु, सास फेर्न गाह्रो हुनु आदि पर्दछन् भने लामो समयसम्म रगत बगिरहनु वा रगत नरोकिनु रगत तथा हेमाटोलोजिकल असर भित्र पर्दछन् । साथै अत्याधिक पेट दुख्नु र पसिना आउनु, वाक वाक लाग्नु तथा बान्ता हुनु, झुम्म हुनु अन्य लक्षणहरू हुन् ।

सर्पले टोकेपछि के गर्ने, के नगर्ने ?

सर्पले टोकीसकेपछि घरायसी उपचारमा समय बर्बाद गर्नुभन्दा जति सक्दो छिटो स्वास्थ्य संस्थामा जानुनै उत्तम विकल्प हो । टोकेका भागबाट अलि माथिसम्म हल्का प्रेसर पर्ने गरी ब्यान्डेज बाँध्नु पर्छ । यसलाई प्रेसर ईमोबिलाइजेसन विधि भनिन्छ । उक्त भागलाई स्पिलिन्ट पनि लगाउन सकिन्छ ।

चलाउँदा शरीरमा विष फैलने क्रम बढेर जान्छ । टोकेकोभन्दा माथि कपडा वा डोरीले कसेर बाँध्ने, मुखले चुस्ने तथा काट्ने, गाईको दिशा लगाउने, करेन्ट लगाउने तथा सर्पले चाटेको ढुङ्गा लगाउने जस्ता कार्य गर्नु हुँदैन ।

के हो त सर्पदंशको उपचार ?

सबै सर्पको टोकाइको लागि एन्टिभेनमको (प्रतिविष) आवश्यकता पर्छ भन्ने छैन । शरीरमा विष लागेर स्नायु (सीएनएस) प्रणालीमा असर गरेमा, रगत (हेमाटोजिकल) प्रणालीमा असर गरेमा तथा ब्लड प्रेसर र अन्य अंगहरूमा समेत क्षति भएमा स्नेक एन्टिभेनम चलाइन्छ ।

एन्टिभेनम नै सर्पको टोकाइको एक मात्र उपचार पद्धत्ति हो । एन्टिभेनमको साथ साथै टिटानस सुई दिने, छाला मरेको भाग काटेर फाल्ने, संक्रमण छ भने एन्टिबायोटिक चलाउने, टोकेको भागलाई सिरानीमाथि राख्ने तथा श्वास फेर्न गाह्रो भएको बिरामीहरूलाई भेन्टिलेटर र किड्नीमा असर गरेका बिरामीहरूलाई हेमोडाईलाईसिसमा समेत राख्नुपर्ने हुन सक्छ ।

स्नेक एन्टिभेनम के हो ?

एन्टिभेनम सर्पकै विषबाट बनाइने सर्पको टोकाइविरुद्ध लगाइने एकप्रकारको ईन्जेक्सन हो । नेपालमा उक्त एन्टिभेनम भारतबाट आयात गरिन्छ । यसले कोब्रा, करेत, भाईपर र स स्केल्ड भाईपरविरुद्ध काम गर्दछ । एन्टिभेनम लगाएका व्यक्तिहरूमा मृत्युदर धेरै हदसम्म घटेको अध्ययनहरूले देखाएका छन् । तर धेरैजसो व्यक्तिहरूमा उक्त औषधिले एनाफाईल्याक्सिस नामक प्रतिक्रिया देखाउँछ । नेपाल सरकारले उक्त औषधि निःशुल्क उपलब्ध गराउँदै आएको छ ।

सर्पको टोकाइबाट हुने दीर्घकालीन समस्याहरू के हुन् ?

सर्पको टोकाइबाट दीर्घकालीन समस्याहरू पनि देखिने विभिन्न अध्ययनले देखाएका छन् । हड्डीको सङ्क्रमण, हाड जोर्नीको दुखाई, धेरै रगत बगे पछि मृगौलाले काम गर्न छाड्नु तथा पिट्युटरी ग्रन्थीको समस्या, मष्तिष्कसम्बन्धी समस्या- जस्तै डिप्रेशन, एन्जाईटी लगायत, हिंडडुल गर्न गाह्रो हुने आदि दीर्घकालीन समस्याहरू देखा पर्दछन् ।

सर्पको टोकाइबाट कसरी बच्ने ?

सर्पले टोकिसकेपछि उपचारको लागि भौंतारिनु भन्दा सर्प हामीसम्म आउने वातावरण सिर्जना नर्गनु नै प्रभावकारी हुन्छ । घर वरिपरिका झ्याङ घाँसहरू काट्ने, सर्प लुक्ने ठाउँहरू जस्तै बाँस तथा काठका टुक्राहरू घरबाट टाढा राख्ने, झ्याल ढोकाहरू राम्रोसँग लगाउने, भुईमा सकेसम्म नसुत्ने, सुत्नै परे झुलको प्रयोग गर्ने, रातिको समयमा बाहिर हिंड्नुपरे टर्च लाइटको प्रयोग गर्ने, सर्पसँग खेल्ने तथा जिस्काउने प्रयास नगर्ने, माटोको दुलो तथा काठको दुलोमा हात नहाल्ने, लामो लामो घाँसको झ्याङमा हिंड्नु परेमा सकेसम्म गम बुट वा लट्ठीको प्रयोग गर्ने गर्नुपर्दछ । हामीले यति मात्र कुरामा ध्यान दिन सक्यौं भने सर्पको टोकाइबाट धेरै हदसम्म बँच्नेछौं ।